Voor veel wetenschappers komt de pensioengerechtigde leeftijd eigenlijk te vroeg. In menig opzicht moge hun fysieke functioneren inmiddels gebreken vertonen, dat vertellen ze je niet, maar voor een fikse dosis serotonine wil het kranige oude lijf best nog wel een uurtje topprestatie leveren: tijd dus voor een ontspannen gastcollege, nu zonder moeilijke studentenevaluatie achteraf maar wel met langdurig waarderend applaus toe en dan over thema’s waarvoor mensen uit hun huiselijke schulp kruipen bij wijze van een avondje theater met de statusverrijkende uitstraling van academische bijles.
Tot voor kort kon u zo nog terecht bij Ivan Wolffers, de ‘wereldkampioen prostaatkanker’, nu nog wel bij het bureau van Midas Dekkers voor een cynische uitweiding over onverwachte spelingen der natuur, rechtstreeks bij Jelle Jolles zelf over het hinderlijke brein van uw puberende huisgenoten en nog steeds bij Maarten van Rossum over ja, zegt u het maar, zowat the whole lot.
Vooral het studium-generale circuit zit vol met bejaarde gastdocenten, een onbedoeld bij-effect zo lijkt het, van de academische plicht om gegroeide inzichten moeizaam in Engelstalige A-tijdschriften te wringen (zo dat niet lukt, zijn die inzichten er kennelijk ook niet en raakt het pensioen zelfs in gevaar), een moeizame plicht dus die pas na het pensioen wegvalt en pas dan alle ruimte schept om de eigenlijke werkgever, de gewone belastingbetaler ook in al die gewonnen kennis te laten delen.
Uw auteur ging dit keer zelf op herhaling en wel bij Frans de Waal die zowat alles weet van staartloze apen en daarover zeer meeslepend kan verhalen. Een eerder bezoek aan De Waal was al weer wat weggezakt en kennelijk was er nu nieuws. Misschien hebt u nog wel populariserende boeken van De Waal liggen waaraan u nog niet toekwam – het gaat nogal hard – maar geen nood: u krijgt hier dus in het kort een indruk van De Waals voorlopig jongste versie: over grote apen en de gender gap.
Miljoenen jaren evolutionaire achterstand
Minstens zes miljoen jaar voorsprong hebben de hogere apen op de mens, qua evolutie. Toen pas namelijk is de mens gestart. Nu kan evolutie altijd alle kanten uitwaaieren, er zit niet per se altijd progressie in, dat moet u wel even vasthouden. Ook de mens zelf is een – weliswaar verlate – variant van de staartloze apen van wie de andere soorten al wel zestig miljoen jaar geleden van start gingen, wat de potentiële achterstand dus doet oplopen tot ruim vijftig miljoen jaren. De mens is kortom veel minder uit-geëvolueerd (of bestaat zoiets eigenlijk niet?). Hoe dan ook, je kunt hogere apen in ieder geval niet (of is het intussen, evolutionair gezien ‘niet meer’?) interviewen en bent dus noodgedwongen beperkt tot gedragsobservaties. Zulke observaties blijken dan plots wederzijds: Frans voelde zich bij zijn onderzoeken vaak gereduceerd tot puur seksobject-in-apenogen. Dit in tegenstelling tot zijn onderzoeksassistente die nog wel eens wat voedsel toegeworpen kreeg van nieuwsgierig-uitnodigende apendames. Nee, vergis u niet, de dames zijn niet massaal lesbisch of zo, neen, het kan wat van dattum betreft juist voortdurend alle kanten op en je hoeft er nooit lang op te wachten voordat het gewoonlijke groepsgebeuren zich schaamteloos voor je ogen ontvouwt. Niet alleen kan het dan voor ieder alle kanten op, ook de manier waarop, de bespeelde varianten zijn veelsoortig, ruimer in ieder geval dan Frans’ fantasie technisch voor mogelijk had gehouden.
Een chimpansee-mannetje is heus geen bonobo
Relevant is nu wat precies tot zulke orgieën aanleiding geeft en – Frans had het daar natuurlijk niet over – wat er intussen kennelijk allemaal aan werkzaamheden en cultuurcreatie blijft liggen. Terwijl wij gewend zijn om zodra de dis is aangericht, ook met eten te beginnen, eventueel na een kort gebed, zullen de bonobo’s altijd starten met seks. De verklaring is, dat ze op die manier de stress alvast afbouwen die zou kunnen ontstaan bij de verdeling van het voedsel. Die verklaring is wel zo waarschijnlijk, want ook bij dreigende onenigheid of startend conflict of andere stress, is er eerst altijd weer die seks. Je moet maar een aanleiding afspreken, zou je zeggen. De plaatjes die De Waal daarbij laat zien, leiden bij sommige buitenlandse studenten telkens tot overdreven verlegen gegiechel. Misschien ligt er nog ergens oud NVSH-voorlichtingsmateriaal dat hier bij volgende colleges van pas zou komen? Of moet Frans straks vanwege al onze multiculturaliteit juist inbinden of afplakken?
Intussen is het wel heel belangrijk dat u onderscheid leert maken tussen bonobo’s en chimpansees. Dat is biologen zelf tijdenlang ontgaan waardoor ze het aparte karakter niet onderscheidden. Chimpansees zijn juist bijzonder agressief en vooral voor de mannetjes moet je uitkijken. Gevolg is, dat in de hiërarchie van chimpanseegroepen altijd mannen de alpha’s vormen. Soms worden ze in al hun autoritaire gedrag weliswaar op de achtergrond gesteund door rijpere dames, maar dat is niet altijd meteen duidelijk. Bij bonobo’s ligt dat volkomen anders: daar zijn de alpha-vrouwtjes degenen die bij conflicten de weg wijzen.
Kom op, Frans: waar blijven nou die sekse-verschillen?
Gevraagd of er mogelijk intelligentieverschillen tussen de seksen een rol spelen, kent De Waal daar geen aanwijzingen voor. Wel zijn er toetsbare verschillen in bepaalde cognitieve capaciteiten, maar dan juist tussen deze apen en de mens en dan ook nog in het voordeel van de aap. Wat na dit antwoord resteert is de vraag of er dan soms wel sekseverschillen zijn in empathie. De Waal onderscheidt het spiegelen van emoties, waar de dames beter in zijn (samen huilen en zo, zeg maar), van de meer cognitieve variant van empathie: je inleven in waar het bij de ander nu aan schort. Dat is een vaardigheid waarbij hij geen sekseverschillen herkent.
Geen papa’s dus
Goed dan. Wenden wij ons naar eventuele verschillen in de zorgrollen. Daar is om te beginnen een wel heel belangrijk punt. De dagelijkse seksvariaties laten het niet toe dat mannen zouden weten welke jongelui hun eigen nakomelingen zijn. Vrouwen wel, die weten precies wie ze gebaard en verzorgd hebben, zelfs over meerdere generaties. Zij nemen hun jongen ook zo nodig in bescherming. Mannen niet. Maar mocht het geval zich voordoen dat een van de jongelui wees wordt, dan blijken de mannen net zo goed als de vrouwen bereid en in staat tot jarenlange adoptie. Wel is er een lange periode waarin de jongedames zich veel meer dan hun broertjes interesseren voor het zorggedrag van moeders en tantes. Zelfs in hun selectie van speelgoed komt die toekomstige moederrol al tot uitdrukking; hun broertjes kiezen dan voor het ruigere werk.
Kun je als observerende bioloog eigenlijk wel onderscheid maken tussen nature en nurture, tussen persoonlijkheidsvariant A en B of een plotse vloed van een bepaald hormoon? Nee, dat kan De Waal, tevens opgeleid psycholoog natuurlijk ook niet. Waarmee voor veel aanwezigen eigenlijk alle vragen over de gender gap in principe ook weer open liggen.
De weg van meer seks en minder ongelijkheid
Duidelijk is wel dat bonobo’s in veel opzichten de idealen van de oude Herbert Marcuse waar maken. Ze nemen het bestaan licht en weten bepaald wat ze lekker vinden, zij laten hun libido beslist niet onderwerpen ter wille van de maatschappelijke orde. Daarin wijken ze dus sterk af van hun bijna-soortgenoten, de chimpansees. Die hebben ergens in de afgelopen zestig miljoen jaar een andere afslag genomen. Met veel meer geweld, veel minder seks en een veel grotere gender gap als resultaat.
Geen van beide soorten verbouwt groenten of teelt vee, geen van beide deed grootse technische uitvindingen (of zijn ze die weer vergeten?), niemand vertelt (nog?) over wat hij vannacht gedroomd heeft of over de destijdse lotgevallen van opa. Opmerkelijk milieu-schadelijk zijn allebei de soorten niet – hoewel ze hun rotzooi niet zelf opruimen – en zeker de bonobo’s lopen bepaald niet (meer?) vast in werkstress. Maar een gelijke rolverdeling in de zuigelingenzorg, dat is er dus bij beiden kennelijk nooit van gekomen (of is het intussen weer afgeschaft?).
Een omheinde westerse sanctuary voor versnelde evolutie
Zou het niet zin hebben om die misschien wel vijftig miljoen jaar evolutie-achterstand in te korten en daarbij dan de bonobo-kant aan te houden, zo vraagt uw auteur zich in gemoede af, na De Waal en een paar alcoholconsumpties. Zeker wij hier, in het al zo vaak fout gebleken Westen. Misschien onze voorhoofd-kwab eerst laten losweken, de laatkapitalistische gezinsvorming stopzetten, allemaal aan de viagra, a little less conversation, a little more action please, opgesloten in een omheinde sanctuary, veilig afgeschermd voor bruine beer en sabeltijger, twee keer daags gevoederd, verschoond en geobserveerd door vreemd derdewereldvolk. Zal ik De Waal eens hierover bellen, mede namens u?
Dan dichten we toch heus wel die gender gap.
Nov22
