Steek vanuit de Akenerstraat in Vaals twintig meter door naar de Alte Vaalser Straße, en je hebt liefst drie grenzen overschreden: een landsgrens, een gemeentegrens en een parochiegrens. Het huis waar je voor staat is het geboortehuis van oma Kutsch en het was geruime tijd het woonhuis van de vader van uw auteur. Dertig meter terug groeide zijn latere zwager, oom Jozef op, die er op zaterdag het vuur brandend hield bij zijn Joodse buren. Nog weer dertig meter terug ligt achter een woonhuis een oude, onderkomen synagoge. En dan nog weer vijftig meter terug, bij café ‘De Schatüll’ sta je midden in het oude centrum van Vaals, waar op de huidige parkeerplaats de vorige Pauluskerk lag met daaromheen het kerkhof. Op deze kleine afstand voltrok zich ooit de historische ontwikkeling die Vaals bij Nederland deed horen, althans driekwart ervan en die de Duitse parochianen deed scheiden van de Nederlandse. Geleidelijk groeit nu aan de achterkant van Vaalser Quartier de oude Rijksstad Aken aan Vaals vast, of was dat eigenlijk niet al heel lang het geval, psychologisch en cultureel?
De Akense grens deelde de Vaalser parochie dwars doormidden
‘Katholieke streken onder gereformeerd gezag’ wordt een studie die verhaalt over de kennelijk eeuwenoude Vaalser parochieraad Sankt Paul. Die besloot al vroeg na 1600 om de pastorie met opzet neer te zetten precies op de grens, midden in haar internationale parochie, tussen het latere gereformeerde Staatse Overmaas (waartoe het huidige Vaals ging behoren) en het katholieke Rijk van Aken, daar waar nu de ‘Akener Straat’ nog steeds moeizaam overgaat in de ‘Alte Vaalser Straße’. Op bovenstaande tekening van rond 1700 kijkt u vanaf Duitse kant (Vaalserquartier), links de pastorie met daarvoor de toen scheefstaande Akense grenssteen, link achter de huizen de ‘Franse’ of ‘Waalse’ kerk, in de verte de Gemeentetoren die die toen nog hoorde bij de katholieke Pauluskerk, tegenwoordig bij de gereformeerde kerk.
Den Haag wilde een grensverlegging, dwars door de oude parochiekerk
In 1663 stelde de stad Aken een grensverlegging voor, zodanig dat die recht door het midden van de Vaalser Pauluskerk zou lopen; een akkoord met de Hoogmogende Haagse Heren werd daarover niet bereikt. Voor hen was dat hele Vaals toch voornamelijk interessant omdat het een uitweg bood voor Akense protestanten die verlegen zaten om een zondagse eredienst die hen in Aken verboden werd (op de tekening ziet u in de verte hun koetsen op het toenmalige kerkhof). Aan een met katholieken gedeelde kerk was gereformeerd Den Haag niets gelegen, zij hadden budget voor een compleet nieuwe kerk, die zouden ze zodra dat kon ook gaan bouwen. (Lees elders op deze site over de rol daarbij van de Haagse Raadspensionaris Johan de Witt en over kapelaan Adolph Vaessens vermoeden dat de huidige gereformeerde kerk simpelweg de destijds ingepikte nieuwbouw van de katholieke Pauluskerk is).
Wandelen langs een Grenzgraben die ooit de Rijksstad omzoomde
Wie nu links van die voormalige Pastorie (dus helemaal links op de tekening) aan Duitse kant omhoog wandelt richting Drielandenpunt, die passeert aan zijn rechter hand de weinige resten van de ooit opgehoogde bermgrens (‘Landgraben’) die heel de vrije stad Aken ooit omzoomde. Wordt dat wel natuurhistorisch beschermd, eigenlijk, verdorie?
Tot de bouw van de gereformeerde kerk gebruikte de Haagse Staten-Generaal haar gezag over ‘haar’ Hollandse deel van Vaals om er liefst drie, vier protestantse stromingen ’s zondags ‘Auslauf’ te laten houden (het simultaneum), ook al woonde hier (vrijwel) geen van hen. Akense dominees trokken op Haags gezag met hun aanhang in Vaals ter kerke, waar de internationaal wonende pastoor dan het bewieroken van de heiligenbeelden in de lengte trok om zijn katholieke kerkgebouw zo lang mogelijk voor de zijnen te hebben, uit heel zijn internationaal-ongedeelde parochie. Daarna hing hij dan enkele uren lakens over die heiligenbeelden. De protestantse kerkgangers werden onderweg bekogeld door op rellen beluste katholieke parochianen van beide kanten van de grens.
Vraagtekens bij een eenhoofdige adelaar en een Staats arrestatieteam
Tot vandaag vinden historici kennelijk de verklaring niet, waarom de grenssteen met een eenhoofdige adelaar juist midden voor de pastorie staat aan het eind van die Akener straat. ‘Zoek dan in de geheime notulen van de toenmalige parochieraad’, zo zal hen straks uw auteur op pad sturen. Lees hoe daar de voortaan Hollandse opsplitsing van het Vaalser stadje de gemoederen aardig verhitte en er toen ook al de bewoners toe aanzette, whatever overheid voortaan een poot uit te draaien. (De grenspaal heeft de latere Pastoor Bosten overigens niet geholpen toen het Staatse arrestatieteam hem kwam oppakken en voor jaren vastzette in het Maastrichtse gemeentehuis (in de zaak ‘Cunegonde’).
‘En vergeet ook hier niet om er dan ook de klassenverhoudingen bij te betrekken. Die vallen niet zomaar toevallig samen met wat jullie naïevelingen voor godsdiensttwisten aanzien’, zo beleert de auteur de niet werkelijk lokaal geïnteresseerde geschiedwetenschappers.
‘Los komme wae doa komme wil, doa maache vuur oos nuus droes.’ (Vaalser carnaval.)
(mrt2016)